Son günlerin gözdesi, enflasyon hatası, zam şampiyonu, tencerelerin hakimi, yemeğin tadı: Soğan!
Pazarda bir kısmı 30 TL’den satılırken, halk pazarında 20 TL’den etiket bulan ve geçtiğimiz yıllarda depoları basılan soğan, çok da uzak olmayan bir geçmişte kalabalık ailelerin çuval aldığı bir üründü. Domates salçası gibi tabirlerimiz olsa da soğansız düşünemiyoruz bile. Peki her tencerenin pembesi, harcın ana maddesi, mutfakların imajı olan bu temel ürün bu fiyatlara nasıl ulaştı?
Geçtiğimiz günlerde 20 TL’ye ulaşan fiyatlarla soğan gündemini başlatırken, payımıza düşeni gururla sunarak başlayalım.
TÜİK verilerine göre Türkiye kuru soğan üretiminde yüzde 114,7 ile kendine yeten bir ülke konumunda. Ülkede kişi başı yıllık soğan tüketimi 23,1 kilogram iken dünyada soğan üretiminde ilk 5, ihracatta da ilk 6 ülkeden biriyiz. Peki neden yaşıyoruz? Tarım dünyasının değerli habercisi Ali Ekber Yıldırım, 10 maddede bugünlere nasıl geldiğini detaylı analizleriyle anlatıyor.
Kaynak: Soğanın 25-30 liralık fiyatı tarımda başarısızlığın faturası
1. Süreç, ithal ederek fiyatları düşürme girişimi ile başlar.
2018 yılında soğan fiyatları da gündemdeydi. Mayıs ayında depolardaki artışla birlikte görülen iklim koşulları, hastalık ve çürüklük nedeniyle dayanıklı üretimdeki düşüş arz edilen soğan miktarının azalmasına neden oldu. Piyasada ve piyasada 1,5-2 TL olan fiyatlar, dönemin Ekonomi Bakanı Nihat Zeybekçi’nin zamları önlemek için ithal edeceklerini açıklamasıyla 5 TL’ye yükseldi ve fiyatlar düşürülmeye çalışıldı. Kuru soğan fiyatı 5 yıl öncesine göre 5 kat fazlayken, geçici çözümler yani ithalat, duruma çözüm olacak gibi görünmüyor. Herhangi bir gıda ürününde olduğu gibi.
2. Merkez Bankası enflasyondan soğanı sorumlu tuttu.
www.tcmb.gov.tr
Merkez Bankası 2018 3. Enflasyon Raporu’nda gıda enflasyonundaki artışın değerli nedenlerinden biri olarak soğan fiyatlarını gösterdi.
3. Eskiler hatırlar: Depo baskınları, soğan tüccarlarının yanlış beyanları haber bültenlerinin ana konusu oldu.
Artan soğan fiyatları da Cumhurbaşkanı Erdoğan tarafından kışkırtılmış, soğan depoları basılmış, stoklarında soğan olan tüccarlar terörist ilan edilene kadar suçlanmıştır.
Medyada her gün farklı baskın haberleri yer alırken, adeta narkotik operasyonları havasında soğan manşetleri atıldı: “Baskın sonucunda 30 ton soğan ele geçirildi.”
21 Kasım 2018 Cumhurbaşkanı Erdoğan, muhtarlar toplantısında yaptığı konuşmada soğana yer verdi.
Patates stoklamışsın. Soğan stoklarsınız, sebze ve meyve stoklarsınız. Ondan sonra da aldığımız ihbarlar doğrultusunda tüm bu stokların yapıldığı depoları basacağız. Vatandaşlarıma bu tür bir bilinçle değerli eserler yedirmeye kimsenin hakkı yoktur. Ondan sonra ne diyorlar, hastalıklı, çürümüş. Onu çürüttün. Onu hasta ettin. Bunlar havasız bırakılınca ne olacak, doğal olarak çürüyecekler. Onun için taviz yok.
4. Peki soğanları saklamak yanlış mıydı?
Türkiye’de soğan ekimi ve hasadı yılda iki dönemde yapılmaktadır. Bunlardan biri ‘erkenci ve depolanabilir’, Eylül-Ekim aylarında ekilir ve Nisan-Mayıs aylarında hasat edilir. Bu soğan ilk mevsimindedir ve kısa gün soğanı olarak tüketilir, saklanamaz. ‘Uzun gün soğanları’ Ocak, Şubat, Mart aylarında ekilir, Temmuz-Ağustos-Eylül aylarında hasat edilir ve depolanır: ‘Çünkü bu soğanlar sonbahar ve kış aylarında piyasaya sürülür ve tüketilir. Saklanmadığı takdirde yemek soğan olmaz. Fiyat yükselir.’
5. İthalat vergisini sıfırlamak ve kapıları açmak her derde deva değildi.
2018 yılında depo baskınları fiyatları düşürmeye yetmeyince ithalat kapısı ardına kadar açıldı. Yerel seçimler öncesi 15 Ocak 2019 tarihli Resmi Gazete’de yüzde 49,5 olan gümrük vergisi Şubat ayı sonuna kadar sıfırlandı.
6. İhracata izin verilirken ithalat serbest kaldı.
Dönemin Tarım ve Orman Bakanı Bekir Pakdemirli, soğan ve patates ithalatını önlemek için ihracata izin verdiklerini söyledi. İthalat serbest olarak yapılırken, 7 Ocak 2020 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan açıklama ile ihracat iznine tabi tutuldu.
İthalatın serbest olup, ihracat durdurulunca 2020 Nisan ayında soğanın üreticideki ağırlığı 1 TL’nin altına düştü. Tarladan toplama maliyetinin altına düşen fiyatlar büyük sorun yarattı.
7. Pandemi sürecinde tüketim azalırken fiyatlar düştü.
Mart ayında Türkiye’de yaşanan ilk olayla birlikte herkes evlerine kapandı. Özellikle lokanta, lokanta ve otellerin kapanmasıyla birlikte soğan tüketimi de azaldı. Irak Tarım Bakanlığı’nın Mart 2021’de soğan ithalatını yasaklaması ile Türkiye’nin soğan ihracatında ilk adres olması üreticiyi sert vurdu. Fiyatlar düştü, üreticiler telef oldu, soğan ekimi de azaldı.
8. Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) soğanları depolardan aldı.
Pandemide restoran ve turistik işletmeler kapanınca, tüketimin azalması nedeniyle depolarda bekleyen soğanlar durduruldu ve yeni eserler üretildi. Üretici tarlada hasat yerine maliyet artışı olmasın diye iş ile birlikte sürdü. Tarım ve Orman Bakanı Bekir Pakdemirli, 8 Nisan 2021 tarihinde 81 İl Valiliğine “İVEDİ” kaşeli yazı göndererek, kalan soğan ve patatesleri TMO’nun teslim alacağına dair yazıyı imzaladı. Bu alımlar Valilikler nezaretinde İl Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları tarafından ihtiyaç sahibi tüketicilere ücretsiz olarak dağıtıldı.
9. Üretimdeki düşüş soğan fiyatlarını yeniden yukarı çekti.
Günlük çözümler üretildiği için 2021’de 2,5 milyon ton olan üretim, 2022’de TÜİK’e göre yüzde 6 azaldı. Gerçekte ise rakamların farklı olduğu iddia edilirken pandemi sonunda tüketim hızla arttı. Ancak depolarda çürüyen soğanlar nedeniyle arz miktarı azalınca soğan fiyatı 10 TL’nin üzerine çıktı.
10. İhracata yeniden kısıtlama gelince yeni bir yükseliş kaçınılmaz oldu.
Kasım 2022’de İzmir İl Tarım ve Orman Müdürlüğü’nden Ege İhracatçı Birliklerine gönderilen yazıda, “Bazı Tarım Ürünlerinin İhracatına İlişkin Tebliğ” kapsamında taze patates ve soğan ihracatına kısıtlama getirildi.
8 Mart 2023 tarihinde Resmi Gazete’de yayınlanan tebliğde, belirli tarım ürünlerinin ihracatını periyodik olarak düzenleme yetkisi Tarım ve Orman Bakanlığı’ndan Ticaret Bakanlığı’na verildi. 25 Mart 2023 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan tebliğ ile Ticaret Bakanlığı, kayda tabi eşya listesine soğan dahil 6 esere ekleyerek kısıtlama getirdi.
Soğanda sonuç buydu.
